نگرانی از روز هفتم در محرم سال ۴۲

در محرم (خرداد)  سال ۱۳۴۲ رژیم پهلوی که مطلع بود مراسم محرم آن سال با سال‌های گذشته تفاوت خواهد داشت، قبل از آغاز محرم تلاش کرد تا با امنیتی کردن فضای کشور و ارعاب مردم اوضاع را کنترل کند.

بر همین اساس علاوه بر اینکه در اعلامیه‌های مختلفی درباره برگزاری مراسم عزاداری به مردم، دسته‌جات و هیئات مذهبی هشدار داده شد، عوامل ساواک نیز ماموریت یافتند تا اقدامات روحانیون را کنترل کنند.

نگاهی به عاشورای سال ۱۳۴۲ به‌روایت اسناد ساواک

مردم مشهد سال ۱۳۴۲ را در شرایطی آغاز کردند که به دستور مراجع تقلید و علمای عظام در مخالفت با تصمیم‌های حکومت پهلوی در سال ۱۳۴۱ و نیز هم‌زمان شدن آغاز سال نو با شهادت امام‌صادق (ع) در کشور عزای عمومی اعلام شده بود؛ به‌همین مناسبت روز دوم فروردین در منزل آیات عظام مشهد همچون آیت‌ا... قمی، مجالس روضه‌خوانی برپا و سخنان تندی علیه حکومت پهلوی ایراد شد.

وعاظ و علما، مردم را به مقاومت دربرابر برنامه‌های حکومت، دعوت و به سخنان محمدرضا پهلوی در دفاع از اصلاحات ارضی اعتراض می‌کردند. (۱)، اما علما و مخالفانِ اقدامات دولت می‌دانستند که باید در فرصتی مناسب ابعاد اعتراض خود را گسترش دهند و این فرصت -ماه محرم- نزدیک بود.
حکومت پهلوی نیز به‌نوبه خود می‌دانست که با فرارسیدن ماه محرم ممکن است حرکتی عمومی در سراسر کشور به راه بیفتد؛ به همین دلیل در شهر‌های مختلف، کمیسیون‌هایی تشکیل شد تا تدابیر لازم برای جلوگیری از این حرکت اندیشیده شود. استاندار خراسان هم به‌منظور جلوگیری از اقدامات عزاداران علیه حکومت پهلوی، پیش از ایام سوگواری تدابیری اندیشید.

وی با آیت‌ا... میلانی ملاقات کرد و از او خواست مانع اقدامات علیه حکومت پهلوی شود و از وعاظ و هیئت‌ها نیز التزام گرفت که عملی خلاف نظر حکومت انجام ندهند. (۲) همچنین به آیت‌ا... قمی که پیش‌تر مخالفت خود را در مجالس مختلف به‌صورت علنی ابراز نموده بود، تذکر داده شد درصورتی‌که به اطاعت از ماموران حکومت تن درندهد، توقیف و تبعید خواهد شد. (۳).

روز دهم خرداد حادثه‌ای در مشهد رخ داد که احساسات مردم را برانگیخت

اما این تهدید‌ها بر مردم اثری نگذاشت و مانع بروز احساسات مذهبی آن‌ها نشد و جرقه‌های قیام خودجوش و مردمی که در ۱۵ و ۱۶ خرداد ۱۳۴۲ به‌صورتی فراگیر در بیشتر شهر‌های کشور به‌صورت تظاهرات علنی، پخش اعلامیه و عکس، تعطیلی بازارها، تحصن و... آغاز شد، در مشهد چند روز پیش‌تر یعنی از روز دهم خرداد زده شد. در این روز حادثه‌ای در مشهد رخ داد که احساسات مردم را برانگیخت و منجر به تظاهرات شد.

بعدازظهر روز جمعه ۱۰ خرداد ۱۳۴۲ برابر با هفتم محرم، زمانی که عده‌ای از کسبه و اهالی شهر و دسته‌های عزادار در مسجد گوهرشاد گرد آمده و اعلامیه‌های امام‌خمینی (ره) و آیت‌ا... قمی علیه حکومت پهلوی را که بر دیوار مسجد نصب شده بود، می‌خواندند و درباره آن‌ها صحبت می‌کردند.

دو سرپاسبان به نام‌های غلامعلی شباهنگ و علی‌حامد غفاریان که از مأموران کلانتری بخش چهارم مشهد بودند، برای متفرق کردن مردم، اقدام به کندن اعلامیه‌های مزبور از دیوار مسجد کردند. به‌دنبال کندن اعلامیه‌ها مردم نسبت‌به عمل این دو مأمور به‌شدت اعتراض کردند. (۴) این رویداد منجر به تظاهرات شد، اما مأموران حکومت، به‌سرعت آن را مهار کردند.

در روز‌های تاسوعا و عاشورا اوضاع مشهد به‌گفته مأموران ساواک، آرام بود. (۵)، اما این آرامش با دستگیری و تبعید آیت‌ا... قمی، هم‌زمان با بازداشت و تبعید امام‌خمینی به تهران، همراه بود.

مردم در اعتراض به این اقدام دولت و نیز فجایع روز‌های ۱۵ و ۱۶ خرداد در تهران و برخی شهر‌های دیگر، روز ۱۸ خرداد بازار را تعطیل کردند. (۶) همچنین با ارسال تلگراف‌هایی خواهان آزادی امام، آیت‌ا... قمی و آیت‌ا... محلاتی شدند. (۷)

با وجود آنکه در روز‌های تاسوعا و عاشورا حادثه مهمی در مشهد رخ نداد، به گزارش ساواک، ۱۹ نفر بازداشت شدند (۸) که تا تاریخ ۲۷ تیر همگی یا آزاد و یا برای تعقیب قانونی به دادگاه اعزام شدند. (۹)

در اعتراض به حکومت پهلوی، پیش‌نمازان و ائمه جماعت مشهد تا ۱۷ تیر ۱۳۴۲ از برگزاری نمازجماعت خودداری کردند (۱۰) و برخی علمای مشهد ازجمله آیت‌ا... محمدهادی میلانی، آیت‌ا... شیخ مجتبی‌قزوینی، شیخ‌حسین مقدس و سیدعلی ابطحی‌دامغانی به‌نمایندگی از مردم این شهر در اعتراض به‌دستگیری امام، آیت‌ا... قمی و برخی روحانیون دیگر به جمع علمای مهاجر در تهران پیوستند. (۱۱).

اما دولت اسدا... علم که هنوز از وقوع حادثه‌ای ناگهانی در مشهد می‌ترسید، در تاریخ ۲۱ تیر به استاندار خراسان دستور داد کمیته امنیت تشکیل دهد و در پی تشکیل این کمیته و تصمیم آن‌ها، حدود بیست ژاندارم و یکصد سرباز به قوای شهربانی ملحق شدند. (۱۲)

سند شماره یک: دستور رسمی پاکروان مبنی بر نحوه توقیف روحانیونی که ممکن است در ایام محرم برای رژیم خطرناک باشند

خیلی فوری موضوع تلگراف رمز

بطوریکه قبلا اعلام گردیده است امور مربوط به روحانیون و رسیدگی بوضع آنان با ساواک میباشد علیهذا در ایام عزاداری محرم و صفر چنانچه روسای ساواک لازم دیدند افرادی از طبقه روحانیون توقیف گردند قبلا بایستی مراتب را تلگرافی گزارش و با ذکر علت از شخص اینجانب کسب دستور شود.
سرلشکر پاکروان


سند شماره دو: دستور پاکروان برای مراقبت بیشتر از اقدامات روحانیون در ایام عزاداری

اطلاعات واصله حاکیست که روحانیون درنظر دارند از روز هفتم محرم در مجالس سوگواری دست بتحریکات و تظاهرات بزنند. دستور فرمائید در آن ایام مراقبت بیشتری بعمل آید.
سرلشکر پاکروان

سند شماره سه و چهار: گزارش ساواک درمورد تاثیر اعلامیه امام خمینی بر تشدید مبارزات وعاظ  و روحانیون در ایام محرم

موضوع: اقدامات روحانیون 

محترما بعرض میرساند در ۷ روز گذشته بمناسبت تصادف با ایام ماه محرم در نقاط مختلف کشور مجالس مذهبی و مراسم سوگواری برقرار گردیده و وعاظ و سایر مبلغین مذهبی بوعظ و تبلیغ پرداخته‌اند که هنوز هم ادامه دارد.

در چند روز اول ماه محرم اهل منبر حملات شدیدی علیه دولت بعمل نمیآوردند و فقط عده‌ای از آنان با کنایه و اشاره انتقاداتی میکردند، ولی پس از انتشار اعلامیه جدید آیت‌الله خمینی که در آن دستوراتی راجع به تشدید فعالیت‌های تبلیغاتی بر ضد دولت داده شده، روش آنان تغییر یافته و در مجالس و محافل دینی با شدت مردم را تحریک و علیه دولت تبلیغ مینمایند.

در اعلامیه آیت‌الله خمینی نوشته شده در زمانی که بدعت‌هایی در دین ظاهر میشود بر علما واجب است که علم خود را اظهار و حقایق را افشا نمایند؛ بنابراین در حال حاضر آنان وظیفه دارند که بدون ترس از حبس و ارعاب و تهدید، بتکلیف دینی خویش عمل نمایند. در این اعلامیه همچنین گفته شده التزامی که مقامات انتظامی از وعاظ میگیرند قانونی نیست و التزام‌گیرندگان مجرم می‌باشند.

انتشار این اعلامیه حتی روش آن عده از گویندگان مذهبی را نیز که کمتر وارد جنجال‌های سیاسی میشدند تغییر داده و، چون خود را بموجب فتوای آیت‌الله خمینی شرعا مسئول میدانند، شروع بانتقاد و تحریک کرده‌اند.

در دو سه روز اخیر اغلب بیانات وعاظ پیرامون مسائل جهاد و لزوم مقاومت در برابر دولت- آزادی- حادثه مدرسه فیضیه- تسهیلاتی که برای مسافرت جاسوسان بهایی به لندن فراهم شده- مسافرت جینا به ایران و مسائل دیگری که جنبه انتقاد و تحریک علیه دولت دارد، دور می‌زده و افکار عده کثیری از طبقات مختلف مردم متدین را بر ضد مقامات عالیه و زمامداران بهیجان آورده است.

اطلاعات واصله حاکیست که روحانیون مخالف درنظر دارند در ایام تاسوعا و عاشورا حداکثر استفاده از اجتماعات مذهبی نموده و دست بتحریکات و حتی تظاهرات شدیدی بزنند و ضمنا گفته میشود که از طرف آیات‌الله بهبهانی و خوانساری در تهران بوعاظ و روضه‌خوان‌های طرفدار خودشان توصیه شده در مجلس سوگواری کاخ گلستان که همه ساله توسط وزارت دربار شاهنشاهی در ایام ۹- ۱۰ و ۱۱ محرم برگزار میشود، شرکت نکنند و احتمالا عده‌ای از روحانیون از شرکت در این مجلس خودداری خواهند کرد.

سند شماره پنج: گزارش ساواک خراسان درمورد اقدامات برخی از علما در مشهد و تهدید آنان به تبعید و منع منبر از سوی رژیم

۱- دیروز عصر ۲۵ نفر از وعاظ طراز اول مشهد را بصرف شیرینی دعوت نموده ضمن اظهار محبت کافی به آن‌ها صراحتا تفهیم گردید که اگر ذره‌ای بر علیه مصالح کشور قدم بردارند بشدت با‌آنان رفتار خواهد شد و توجه داشته باشند که بعدا گله‌ای از آنان پذیرفته نیست.
۲- گرچه آیت‌ا... قمی وعده اطاعت داده بود شاید بعلت ورود فرستادگان حوزه قم، دیروز صبح شخصا در خانه‌اش بمنبر رفته مردم را به امر بمعروف و مقاومت دربرابر تصمیمات دولت تشویق نموده.

۳- جلسه کمیسیون امنیت از ساعت پانزده تا ساعت هجده دیروز منعقد و تصمیمات لازم در مورد مقابله با اقدامات آقای قمی اتخاذ گردید. به جناب آقای استاندار نیز گفتند که به مسئولیت خود ایشان در صورتیکه تا روز پنجشنبه آقای قمی به اطاعت از مقررات دولت تن در ندهد، توقیف و تبعید گردد.

۴- آیت‌ا... میلانی فعلا ساکت است و تقریبا روش مستدلی پیش گرفته و گمان نمیرود مشکلاتی بوجود آورد معذالک نسخه‌های خطی از روی اعلامیه‌ای که ایشان از مدتی پیش قصد چاپ و توزیع آنرا داشتند در شهر منتشر کرده و آقای میلانی مدعی است بدون اطلاع و دستور وی صورت گرفته است.

امشب سران دویست هیئت مذهبی به توصیه اینجانب در منزل سران یکی از هیئت‌ها بنام عباس قصاب جمع میشوند و بنده باتفاق آقای رئیس شهربانی با جلب موافقت آقای استاندار به آنجا میرویم تا آنان را تشویق به برقراری نظم و هدایت دستجات مربوط به آنان بنمائیم. قبول مسئولیت و تصمیمات قاطعی که آقای استاندار اتخاذ میکنند بر خلاف دفعه پیش مایه خوشبختی و جای بسی امیدواری است. کلیه اقدامات بعدی نیز بعرض خواهد رسید.

پی‌نوشت‌ها:

-۱ قیام پانزده خرداد به‌روایت اسناد ساواک (جلد ۲)، تهران: مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۷۸، ص ۲۱
-۲ همان، ص ۲۴۷
-۳ همان، ص ۲۲۶
-۴ منصورى، جواد، تاریخ قیام ۱۵ خرداد به‌روایت اسناد (جلد ۱)، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۷.
-۵ قیام پانزده خرداد به‌روایت اسناد ساواک (جلد ۷)، ص ۱۴۳
-۶ همان، ص ۱۵۴
-۷ همان، ص ۱۶۰
-۸ همان، ص ۱۴۵
-۹ همان، ص ۱۶۹
-۱۰ همان، ص ۱۷۰
-۱۱ سیر مبارزات امام‌خمینی در آیینه اسناد به‌روایت اسناد ساواک (جلد ۲)، تهران: موسسه تنظیم‌ونشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۶، ص ۱۲۵؛ قیام ۱۵ خرداد به‌روایت اسناد ساواک، ج ۳، ص ۵۳۰؛ دوانی، علی، نهضت روحانیون ایران (جلد ۴)، بنیاد فرهنگی امام‌رضا (ع)، صص ۱۳۱-۱۳۳
-۱۲ قیام پانزده خرداد به‌روایت اسناد ساواک (جلد ۷)، ص ۱۷۳

* این گزارش پنجشنبه ۱۵ مهر ۱۳۹۵در شماره ۲۰۸ شهرارا محله منطقه ثامن چاپ شده است.